Πρωτοχριστιανικά – Νίκος Ματσούκας

Σ’ αὐτὸ τὸ ἄρθρο, ἐπιχειρεῖται ἡ ἀντίκρουση τῆς θέσης τοῦ Νίκου Ματσούκα ὅτι «ἡ χριστιανικὴ θεολογία εἶναι ἀνεξάρτητη ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία ἀκόμη κι ἂν χρησιμοποιεῖ ἀρχαιοελληνικὴ ὁρολογία καὶ ἀκόμη κι ὅταν μορφὴ καὶ περιεχόμενο εἶναι δυσδιάκριτα». Τὰ ἐπιχειρήματά του δὲν εἶναι πειστικά.

Γράφει ὁ ἀρθρογράφος:

Πώς είναι, όμως, δυνατόν οι Πατέρες να χρησιμοποιούν κατά κόρον φιλοσοφικούς όρους, χωρίς όμως ταυτόχρονα να εισάγουν φιλοσοφικές αντιλήψεις στα δόγματα της χριστιανοσύνης; Ο Ματσούκας ισχυρίζεται πως αυτό γίνεται διότι μεταχειρίζονται τους όρους της ελληνικής φιλοσοφίας χωρίς τις αρχικές σημασίες τους αλλά με σημασίες που είναι αμιγώς χριστιανικές. «Επομένως», όπως λέει, «με τούτο το μπόλιασμα έχουμε μετάπλαση όρων και περιεχομένου. Μπροστά μας κείται μια νέα δημιουργία αυθύπαρκτη» (σελ. 49-50)! Είναι λογικό και εφικτό κάτι τέτοιο; Για να δώσουμε ένα παράδειγμα, ας φανταστούμε έναν ιεραπόστολο ο οποίος πηγαίνει στην Ινδία με σκοπό να κηρύξει το Ευαγγέλιο. Αναμφίβολα πρέπει να μάθει να χρησιμοποιεί αξιοπρεπώς την ινδική γλώσσα. Ωστόσο, ο εν λόγω ιεραπόστολος δεν αρκείται σε αυτό και προχωρά πολύ παραπέρα: εντρυφά στον ινδουισμό και, όταν αισθάνεται σίγουρος για την εξοικείωσή του, γράφει ένα εκτενές εγχειρίδιο χριστιανικής δογματικής χρησιμοποιώντας συστηματικά τεχνικούς όρους της ινδουιστικής θρησκείας και φιλοσοφίας, όπως κάρμα, γιόγκα, σαμσάρα, άτμαν, άβαταρ κ.ο.κ. Ποιες πιστεύετε πως είναι οι πιθανότητες να μείνει η χριστιανική δογματική εντελώς ανέπαφη από τον ινδουισμό υπό αυτές τις συνθήκες;

Καταρχάς, ἡ Ἰνδία δὲν ἦταν τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Κατὰ δεύτερον, ὁ χριστιανὸς ποὺ θὰ προσηλύτιζε τοὺς Ἰνδουιστὲς θὰ ἄλλαζε τὴ σημασία τῶν ἰνδικῶν λέξεων αὐτῶν ὥστε νὰ μὴν σημαίνουν κάτι μὴ χριστιανικὸ ἀκόμη κι ἂν σήμαιναν κάτι παραπλήσιο πρὸς τὸ ἰνδικὸ-ἰνδουιστικό τους νόημα. Τὸ ἴδιο ἔγινε καὶ στὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία. Ἀλλὰ ἂς πάρουμε γιὰ παράδειγμα κάτι πολὺ ἁπλό: Ἡ λέξη Ἐκκλησία σήμαινε κάτι τελείως διαφορετικὸ τὸν 5^ο αἰώνα π.Χ. ἀπὸ ὅ,τι τὸν 5^ο αἰώνα μ.Χ. Ὑπάρχει ἡ συνάθροιση, τὸ κάλεσμα. Ἡ κοινότητα. Ἀλλὰ δὲν μπορεῖ νὰ πεῖ κανεὶς ὅτι ἡ χριστιανικὴ Ἐκκλησία εἶναι πολιτικὴ κοινότητα ποὺ ἀποφασίζει γιὰ πολιτικὰ ζητήματα. Αὐτὸ δὲν ὀφείλεται σὲ κάποια χριστιανικὴ διαστρέβλωση: Ἔπαψε ἡ ἐκκλησία τοῦ δήμου νὰ πρωταγωνιστεῖ στὴν ἀρχαία ζωή, καὶ τὸ νόημά της ἔγινε τόσο θολὸ ὥστε ὡς σκέτη λέξη μποροῦσε νὰ χρησιμοποιηθεῖ γιὰ κάτι ἄλλο. Ἂς πάρουμε ἕνα ἄλλο παράδειγμα: Ἡ λέξη φιλόσοφος γιὰ τὸν Μάρκο Αὐρήλιο σημαίνει ἕνα εἶδος ἱερέα καὶ ὑπηρέτη τῶν θεῶν, ἐνῶ σὲ μοναστικὰ κείμενα ἡ (ἀληθινή) φιλοσοφία εἶναι ὁ μοναχισμός. Τὰ παραδείγματα εἶναι ὄχι λίγα (π.χ. οὐσία, φύσις, ὑπόσταση κ.ἄ.). Μιὰ λέξη μπορεῖ νὰ χάσει τὴ σημασία της, νὰ σημαίνει κάτι παραπλήσιο ἢ κάτι παντελῶς ἄλλο ἀπὸ τὴν ἀρχική.

Αὐτὸ γίνεται καὶ μὲ τὴ χριστιανικὴ μετάπλαση τῶν φιλοσοφικῶν ὅρων. Δὲν σημαίνουν πάντοτε τὸ ἴδιο πράγμα. Ἡ μετάπλαση τῶν λέξεων δὲν εἶναι οὔτε ἀνύπαρκτη οὔτε (γιὰ ὅσους ἔχουν μιὰ καπιταλιστικὴ ἀντίληψη τῆς προνεωτερικῆς ἐποχῆς) λογοκλοπή. Εἶναι ἱστορικὸ γεγονός, ποὺ δὲν ἀμφισβητεῖται. Τὰ παραδείγματα ὑπάρχουν. Οἱ Πατέρες, ἀντίθετα ἀπὸ ὅ,τι νομίζει ὁ ἀρθρογράφος, δὲν χρησιμοποιοῦσαν τὶς λέξεις χωρὶς νὰ τροποποιήσουν τὰ νοήματά τους, καὶ δὲν ἐπαναπαύονταν στὶς ὁμοιότητες. Ὁ ἀρθρογράφος γιὰ παράδειγμα ἀναφέρει τὴν ἑλληνικὴ ἰδέα τῆς ἄχρονης γέννησης, ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ νὰ περιγράψει τὴ σχέση τοῦ Υἱοῦ μὲ τὸν Πατέρα. Τὸ ζήτημα ποὺ παραβλέπει εἶναι ὅτι πουθενὰ στὴν πλατωνικὴ σκέψη δὲν ὑπάρχει κάποια Τριάδα θεοτήτων (ποὺ μόνο αὐτὲς ὑπάρχουν) στὴν ὁποία ἡ δεύτερη κατὰ σειρὰ «ὑπόσταση» γεννᾶται ἀχρόνως ἀπὸ τὴν πρώτη. Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὴν περίφημη λέξη ὁμοούσιος. Ἕνας κίονας, γιὰ νὰ τὸ θέσουμε πιὸ ἁπλά, μπορεῖ νὰ στηρίζει τὸ οἰκοδόμημα γιὰ νὰ μὴν πέσει αὐτό, ὅπως στὸν ἀρχαιοελληνικὸ ναό· μπορεῖ ὅμως νὰ εἶναι ἁπλῶς διακοσμητικὸ στοιχεῖο, ὅπως σὲ ἕνα ρωμαϊκὸ ἢ βυζαντινὸ ἀρχιτεκτόνημα, ὅπου θὰ μποροῦσε καὶ νὰ μὴν ὑπάρχει.

Ὁ ἀρθρογράφος ἐπικαλεῖται τὸν μάρτυρα Ἰουστίνο γιὰ νὰ ἀποδείξει τὴ θέση του. Μᾶς λέει ὅτι ὁ Ἰουστίνος πίστευε στὴν πλατωνικὴ ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ, σάμπως ἡ Παλαιὰ Διαθήκη δὲν ὑπερτονίζει τὴν ἀπόσταση ἀνθρώπου – Θεοῦ, τὴν ὑπερβατικότητα τοῦ δεύτερου. Τὸ ὡραῖο εἶναι ὅτι ὁ ἀρθρογράφος παραθέτει τμῆμα τοῦ διαλόγου πρὸς τὸν Τρύφωνα. Σὲ ἕνα ἄλλο τμῆμα τοῦ ἴδιου διαλόγου, ὁ Ἰουστίνος γράφει ὅτι ὁ σκοπὸς τῆς πλατωνικῆς φιλοσοφίας ἦταν βλακώδης:

Καὶ μὲ ἥρει σφόδρα ἡ τῶν ἀσωμάτων νόησις, καὶ ἡ θεωρία τῶν ἰδεῶν ἀνεπτέρου μου τὴν φρόνησιν, ὀλίγου τὲ ἐντὸς χρόνου ὤμην σοφὸς γενονέναι καὶ ὑπό βλακείας ἤλπιζον αὐτίκα κατ’ ὄψεσθαι τὸν θεόν· τοῦτο γὰρ τέλος τῆς Πλάτωνος φιλοσοφίας.

Ὁ ἀρθρογράφος παρερμηνεύει κραυγαλέα τὴν ἄποψη τοῦ Δαμασκηνοῦ ὅτι μὲ τὸ τριαδικὸ δόγμα δὲν ἔχουμε τὴν πλάνη τῆς πολυθεΐας οὔτε τὴν ἰουδαϊκὴ πίστη. Νομίζει ὅτι ὅταν ὁ Δαμασκηνὸς γράφει «Καὶ ἀπὸ τὶς δύο αἱρετικὲς ἀποκλίσεις παραμένει ἡ ὠφέλεια» ἐννοεῖ ὅτι πῆραν κομμάτια τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας καὶ ἔκαναν σύνθεση. Πουθενὰ στὸ κείμενο δὲν γίνεται παραδεκτὸ ὅτι πάρθηκαν στοιχεῖα ἀπὸ τὸ ἕνα καὶ τὸ ἄλλο τμῆμα καὶ δημιουργήθηκε τὸ τριαδικὸ δόγμα. Πουθενὰ δὲν γίνεται λόγος γιὰ «διόρθωση» καὶ «σύνθεση», παρὰ στὴ φαντασία τοῦ ἀρθρογράφου. Ὑπάρχει μόνο ἡ παραδοχὴ ὅτι ὑπάρχει τμηματικὴ ὠφέλεια σὲ κάθε μιὰ ἀπὸ τὶς δυὸ θρησκεῖες, ἰουδαϊσμὸ καὶ ἐθνικὴ φιλοσοφία. Ἄλλωστε, εἶναι οἱ Πατέρες αὐτοί (Θεόφιλος Ἀντιοχείας, Ἰουστίνος κ.ἄ. μεταγενέστεροι), ποὺ ἑρμηνεύοντας τὴν Παλαιὰ Διαθήκη ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ Ἁγία Τριάδα φανερώνεται ἐμμέσως (π.χ. στὴν ἐπίσκεψη στὸν Ἀβραὰμ τῶν τριῶν ἀγγέλων, στὸ «ποιήσωμεν» τῆς Γένεσης κ.ἀ.), δηλαδὴ ὅτι οἱ μετὰ Χριστὸν Ἰουδαῖοι δὲν κατανόησαν καλὰ τὰ κείμενα τῆς Βίβλου ἐπειδὴ ἀρνήθηκαν τὴν Ἐνσάρκωση τοῦ Λόγου.

Ἐκεῖ βέβαια ποὺ ἀπορεῖ κανεὶς εἶναι μὲ τὴν ἄποψη γιὰ τὶς τρεῖς ὑποστάσεις τοῦ νεοπλατωνισμοῦ ὡς πρότυπα τῆς Ἁγίας Τριάδας: Ἡ ἀπορροὴ ἀπὸ τὸ Ἓν δὲν εἶναι οὔτε ἠθελημένη οὔτε εὐχάριστη ἢ δυσάρεστη γιὰ τὸ ἴδιο τὸ Ἕν. Οὔτε κἂν γνωστὴ στὸ ἴδιο. Εἶναι μιὰ «ὑπερεκχείλιση», ποὺ τὸ ἀφήνει ἀδιάφορο. Ὁ χριστιανικὸς Δημιουργὸς ἐνδιαφέρεται γιὰ τὸν κόσμο καὶ δὲν τὸν δημιουργεῖ ἐξανάγκης. Ὁ κόσμος δὲν εἶναι ὁμοούσιος μὲ τὸν χριστιανικὸ Θεό, ὁ Νοῦς δὲν εἶναι Ἕν, ἐνῶ ὁ Υἱὸς εἶναι καθόλα Θεός. Ἡ νεοπλατωνικὴ ἀπορροὴ τῆς διαδοχῆς Ἕν-Νοῦς-Ψυχὴ/Κόσμος παράγει σὲ κάθε δημιουργικὴ βαθμίδα κατώτερα ὄντα ἢ καταστάσεις, ἐνῶ ὁ χριστιανικὸς Θεὸς θὰ μποροῦσε νὰ εἶχε φτιάξει ὄντα ὁμοούσια καὶ τέλεια, ἐὰν τὸ ἤθελε –διαφορετικὰ δὲν θὰ ἦταν ἐλεύθερος.

Ὁ ἀρθρογράφος συνεχίζει ἀναφερόμεντος «στην εκκωφαντική σιωπή του Ματσούκα για τα περί ψυχής ζητήματα στην Ιστορία της βυζαντινής φιλοσοφίας». Ἔχω νὰ παρατηρήσω ὅτι ὁ ἱστολόγος ἔχει μερικὴ γνώση τῶν συγγραμμάτων τοῦ Ν.Μ. Στὴν Ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, τὸ δεύτερο μέρος τῆς ὁποίας εἶναι ἡ Βυζαντινὴ Φιλοσοφία, ὁ Ματσούκας κάνει λόγο γιὰ τὴν ψυχὴ καὶ γιὰ τὶς διαφορὲς μεταξὺ Πλατωνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ ὅσον ἀφορᾶ τὴν ψυχή. Ὁ Ματσούκας σχολιάζει σὲ διάφορα ἔργα του (καὶ στὴν Ἱστορία τῆς Φιλοσοφίας καὶ στὰ ἔργα τοῦ Δαμασκηνοῦ) τὴ θέση τοῦ Δαμασκηνοῦ ὅτι ὁ ἄγγελος καὶ κατ’ ἐπέκταση ἡ ἀνθρώπινη ψυχὴ ὡς κτιστὴ εἶναι σωματική, πράγμα ποὺ εἶναι σχεδὸν βλασφημία γιὰ τὸν Πλατωνισμό. Καὶ τὸ νοητὸ καὶ τὸ αἰσθητό, ὄντας κτιστὰ ἔχουν συγγένεια ἀναμεταξύ τους, καὶ ὑφίσταται ἀπόλυτη διαφορὰ μεταξὺ αὐτῶν καὶ τοῦ ἄκτιστου Θεοῦ. Μὲ ἄλλα λόγια, ὁ ἀρθρογράφος ψάχνει ψύλλους στ’ ἄχυρα καὶ δὲν σχολιάζει καμμία ἀπὸ τὶς ἐπισημάνσεις τοῦ Ματσούκα σχετικὰ μὲ τὶς βασικὲς διαφορὲς Πλατωνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ. Νὰ τὶς θεωρήσει λ.χ. «πλατωνικὸ ἐσωτερικὸ ἀντίλογο» (!) ἢ ἀνύπαρκτες…

Κατὰ τὸν ἀρθρογράφο, ὅταν ὁ Ν.Μ. ἐνδιαφέρεται γιὰ νὰ δείξει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ Πλατωνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ, ξεχνᾶ κάθε ἄλλη πλατωνικὴ ἐπίδραση κι ἔτσι δὲν πείθει. Νά τί γράφει:

καμιά άποψη, κατά τον Ματσούκα, δεν είναι πλατωνική, ή έστω πλατωνίζουσα, αν εμπεριέχει τις λέξεις κτίση, δημιουργία και τις συναφείς.

Μόνο ἡ ἀπόρριψη τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας θὰ ἔπειθε τὸν ἀρθρογράφο ὅτι ὑφίσταται «αὐτονομία» τῆς Χριστιανικῆς σκέψης, θὰ μποροῦσε νὰ συμπεράνει κάποιος. Τί καλὰ ποὺ τὰ ἔλεγε κι ὁ Ἰουλιανός («γιατὶ χρησιμοποιεῖτε τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία ἀφοῦ δὲν τὴν παραδέχεστε κ.λπ.;») -θὰ συμπλήρωνε κάποιος ἄλλος. Ὅμως, ἡ χρήση ἴδιων λέξεων δὲν σημαίνει τίποτε. Αὐτὸ εἶχε πεῖ κι ὁ ἅγιος Γρηγόριος Ναζιανζηνὸς στὸν Ἰουλιανό, γιὰ ἄλλο λόγο.

Πάντως, στὸ παραπάνω παράθεμα τοῦ ἄρθρου του, ὁ ἱστολόγος ἀντιλαμβάνεται τὶς λέξεις («δημιουργία») κάπως περίεργα, ὅτι ἔχουν κάποιο σταθερὸ νόημα κι ἄρα ὅτι ὅποιος τὶς χρησιμοποιεῖ ἐννοεῖ τὸ ἴδιο πράγμα. Δὲν ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἄλλο πράγμα εἶναι ἡ χριστιανικὴ δημιουργία ἐκ τοῦ μὴ ὄντος (ὄν εἶναι ὁ Θεός), δηλαδὴ ὄχι σὰν ἀμοιβάδα ποὺ διαιρεῖται, κι ἄλλο πράγμα ἡ δημιουργία ἐκ τοῦ ὄντος, ὅπως λ.χ. στὶς βαβυλωνιακὲς μυθολογίες ἢ τὸν πλατωνικὸ θεό, ὅπου ἀπὸ τὸ αἷμα καὶ τὰ κομμάτια θεῶν φτιάχνεται ὁ κόσμος ἤ, ἀντίστοιχα, ὁ πλατωνικὸς θεὸς χρησιμοποιεῖ τὴν ἀδημιούργητη ὕλη. Δημιουργία εἶναι τὸ πρῶτο, δημιουργία καὶ τὸ δεύτερο, ἀλλὰ μὲ τεράστια φιλοσοφικὴ κ.λπ. διαφορά. Ἀλλιῶς ἀντιλαμβάνεται τὴ δημιουργία ὁ Χριστιανὸς κι ἀλλιῶς ὁ Πλατωνικός. Ἄλλωστε, διαχρονικὴ σταθερὰ τῶν Πατέρων ἀπὸ τὸν ἅγιο Βασίλειο ὣς τὸν Παλαμᾶ εἶναι ὅτι δὲν διαφωνοῦμε γιὰ τὶς λέξεις ἀλλὰ γιὰ τὰ πράγματα, κι ἂν ἐννοοῦμε τὸ ἴδιο πράγμα μὲ μιὰ διαφορετικὴ λέξη τότε συμφωνοῦμε. Ὁ ἀρθρογράφος δὲν κάνει κανένα λόγο γιὰ τὶς ἄλλες τεράστιες διαφορές, ὅπως τὴ διάκριση Κτιστοῦ – Ἄκτιστου (ἀνύπαρκτη στὴν πλατωνικὴ φιλοσοφία, ποὺ διακρίνει μόνο μεταξὺ ὑλικοῦ καὶ πνευματικοῦ ἢ νοητοῦ), τὴν θεώρηση τῆς ὕλης ὡς κακῆς ἐπειδὴ στερεῖται τὸ νοητὸ στοιχεῖο, καὶ ἄλλων. Δὲν τὸν συμφέρει, βλέπετε. Αὐτὸ κι ἂν εἶναι παραλογισμός.

Ἡ ἄποψη τοῦ ἀρθρογράφου γιὰ τὰ ὅσα λέει ὁ Ματσούκας γιὰ τὸν Ὠριγένη εἶναι ἐπίσης ἐσφαλμένη καὶ ὀφείλεται μερικῶς στὴν ἄγνοια τῶν κειμένων. Ὁ Ματσούκας γράφει ὅτι ὁ Ὠριγένης κρίθηκε μὲ βάση τὴ θεολογικὴ γλώσσα μιᾶς μεταγενέστερης περιόδου, γιὰ τὴν ὁποία φυσιολογικὰ ἡ γλώσσα τοῦ Ὠριγένη ἦταν περίεργη καὶ ἀπαράδεκτη. Ἂς θυμηθοῦμε ὅμως τὸ «μία φύσις τοῦ Θεοῦ λόγου σεσαρκωμένη»  ποὺ ὁ Κύριλλος τὴ θεωροῦσε φράση τοῦ Μ. Ἀθανασίου.

Ἄλλος εἶναι ὁ ἑλληνισμὸς τοῦ Χριστιανισμοῦ: Ὅτι ἀπευθυνόμενος σὲ φιλοσοφημένους λαοὺς ἔπρεπε νὰ τοὺς ἀπαντήσει φιλοσοφικά, στὰ ἐρωτήματα ποὺ ἔθεταν, χωρὶς νὰ ἀπομακρυνθεῖ ἀπὸ τὶς ἀντιλήψεις του. Ἐκεῖ κρίνεται ἐὰν ἡ πατερικὴ θεολογία εἶναι πλατωνισμὸς ἢ ἐὰν εἶναι ἀπάντηση οὐσιωδῶς διαφορετική. Κι ὄχι στὸ ἂν βρίσκουμε τὴν ἴδια λέξη ἢ ἀκόμη καὶ ἰδέα στὰ ἀρχαιοελληνικὰ καὶ τὰ πατερικὰ κείμενα. Ἀπαντᾶ σὲ ἐρωτήματα Ἑλλήνων καὶ ὄχι ἄλλων, ἀλλὰ μὲ ἀπαντήσεις βιβλικές.

Καὶ κάτι τελευταῖο. Προφανῶς, ὅποιος ἔμμεσα ἐπιτίθεται στὸ τριαδικὸ δόγμα, ὑποστηρίζοντας λίγο πολὺ ὅτι πρῶτος ὁ ἅγιος Γρηγόριος τὸ 380 ἔκανε λόγο γιὰ τὴ θεότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅτι λίγο-πολὺ ἕως τότε τὸ Ἅγιο Πνεῦμα δὲν θεωρεῖτο Θεός*, ἐνῶ ταυτόχρονα ὑποστηρίζει τὴν ἀρχαιοελληνικὴ προέλευση τῶν χριστιανικῶν δογμάτων καὶ τὴν «ἀπομάκρυνση τῶν Πατέρων ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη», τρία πράγματα μποροῦμε νὰ πιθανολογήσουμε γιὰ τὸν ἴδιο: Εἶναι εἴτε νεο-Ἀρειανιστής, ἢ μάρτυρας τοῦ «Ἰεχωβὰ» ἢ κάτι φιλοσοφικῶς ἀντίστοιχο (καὶ ἄσχετο μὲ τοὺς ΜΤΙ), εἴτε ἀρχαιοκεντρικός, εἴτε προτεστάντης. Ἂς σημειώσω ἐδῶ ὅτι τόσο οἱ Ἀρειανιστὲς ὅσο καὶ ὁ Ἰουλιανὸς εἶχαν σὲ ἐκτίμηση τοὺς Ἰουδαίους, μὲ τοὺς ὁποίους ταίριαζαν τόσο καλά, ὄχι μόνο φιλοσοφικὰ (ὡς πρὸς τὸν ἰουδαΐζοντα μονοθεϊσμό, ποὺ τάχα προέρχεται ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη) ἀλλὰ καὶ στὶς βίαιες ἐπιθέσεις τους κατὰ τῶν Ὀρθόδοξων κατὰ τὸν 4^ο αἰώνα. Φυσικά, οἱ Προτεστάντες πρωτοστατοῦσαν στὴν ἐπίθεση κατὰ τῶν πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ὡς «ἐξελληνισμένων», δηλαδὴ μὴ πραγματικῶν Χριστιανῶν, διότι αὐτοὶ εἶδαν τὸ φῶς δεκαέξι αἰῶνες μετὰ καὶ ἔκαναν καλύτερη ἑρμηνεία τῆς Καινῆς Διαθήκης.

* Ἔχει ξεχάσει ὅτι ὁ Μ. Βασίλειος (†379) σὲ ἐπιστολή του γράφει: «Πατρὸς γὰρ καὶ Υἱοῦ καὶ ἁγίου Πνεύματος φύσις μὲν ἡ αὐτή, καὶ Θεότης μία» (P.G. 32, 773B-C).