Ἀπὸ τὴν ἄποψη τῶν εἰσοδημάτων τοῦ βυζαντινοῦ κράτους, σημαντικὸς εἶναι ὁ ρόλος τῶν φοροαπαλλαγῶν ποὺ παραχωρήθηκαν στοὺς Ἰταλοὺς καὶ ἀργότερα σὲ ἄλλους δυτικοὺς ἐμπόρους: Ὅσο μεγάλωνε ὁ κύκλος ἐργασιῶν τῶν προνομιούχων, τόσο αὐξάνονταν καὶ τὰ διαφυγόντα κέρδη τοῦ δημοσίου.
[…] Τὰ παραπάνω δοσίματα βάραιναν, σὲ βαθμὸ ποὺ μποροῦσε νὰ ποικίλλει κατὰ ἐποχὲς καὶ περιοχές, τοὺς βυζαντινοὺς ἐμπόρους. Τὰ πράγματα ἦσαν διαφορετικὰ γιὰ τοὺς ξένους, καὶ ἰδιαίτερα τοὺς Ἰταλούς, ποὺ κατάφεραν νὰ ἀποσπάσουν προνόμια … Μὲ τὴν ἄφιξη τῶν ξένων, ἡ Κωνσταντινούπολη ἔπαψε νὰ ἀποτελεῖ χωριστὴ οἰκονομικὴ περιοχὴ καὶ ἔγινε πιὸ προσιτή, ἀκόμη καὶ στοὺς ὑπηκόους τῆς αὐτοκρατορίας –ἄλλη μιὰ βυζαντινὴ ἰδιοτυπία, ποὺ εἶχε λειτουργήσει τόσο ἀποδοτικὰ ἐπὶ αἰῶνες, ἔπαψε νὰ ὑπάρχει.
[…] Τὸν 11ο αἰώνα τὰ πράγματα ἄλλαξαν δραστικά, διότι γιὰ πρώτη φορὰ οἱ ξένοι ἔμποροι ἀποκτοῦν σημαντικὰ προνόμια ποὺ τοὺς θέτουν σὲ σαφῶς πλεονεκτικὴ μοίρα ἔναντι τῶν Βυζαντινῶν.
Οἱ Βενετοὶ εἶχαν προνόμια σχετικὰ μὲ τὴ δασμολόγηση τῶν εἰσαγωγῶν / ἐξαγωγῶν τους στὴν περιοχὴ τῆς Κωνσταντινούπολης ἤδη ἀπὸ τὸν 10ο αἰώνα. Τὰ προνόμια αὐτὰ διευρύνθηκαν τὸ 992, ἀλλὰ παρέμεναν περιορισμένα καὶ σαφῶς ἐλεγχόμενα ἀπὸ τὶς βυζαντινὲς ἀρχές. Τὰ πράγματα ἄλλαξαν οὐσιαστικὰ τὸ 1082, ὅταν, ὑπὸ τὴν πίεση τῶν Νορμανδῶν, ὁ Ἀλέξιος Α΄ παραχωρεῖ στοὺς Βενετοὺς τὸ δικαίωμα νὰ ἐγκατασταθοῦν μόνιμα στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ σὲ ἄλλες πόλεις τῆς Αὐτοκρατορίας, καὶ νὰ ἀσκοῦν ὁποιοδήποτε ἐμπόριο χωρὶς νὰ πληρώνουν τὸν παραδοσιακὸ δασμὸ τοῦ 10%, τὸ κομμέρκιο. Ἀργότερα δόθηκαν ἐπίσης προνόμια στὴν Πίζα (1111) καὶ τὴ Γένουα (1155): πλήρης ἀπαλλαγὴ ἀπὸ τὸ κομμέρκιο ἐπὶ τοῦ εἰσαγόμενου χρυσοῦ…, 4% (ἀντὶ τοῦ παραδοσιακοῦ 10%) ἐπὶ τῶν εἰσαγόμενων ἐμπορευμάτων καὶ 10% ἐπὶ τῶν ἐξαγωγῶν. Ἡ ἐξέλιξη καὶ ἡ πραγματικὴ ἔκταση τῶν προνομίων αὐτῶν ἀποτελοῦν ἀντικείμενο μιᾶς συζήτησης ποὺ συνεχίζεται. […]
Τὸ βυζαντινὸ κράτος ἀποπειράθηκε νὰ καταργήσει ἢ καὶ νὰ καταστρατηγήσει τὰ προνόμια τῶν Βενετῶν, ἀπαιτώντας τὸ πλῆρες κομμέρκιο ἀπὸ ὅσους ἀγόραζαν ἀπὸ αὐτούς· […]
Φαίνεται πὼς σὲ μιὰ πρώτη φάση, πρὶν προκαλέσει τὴ γενικὴ κατακραυγή, ἡ παρουσία τῶν λατίνων ἐμπόρων στὴν Κωνσταντινούπολη εἶχε εὐεργετικὰ ἀποτελέσματα γιὰ τὴν οἰκονομία τῶν ἀνταλλαγῶν, στὴν ὁποία ἔδωσε νέα ὤθηση. Οἱ βυζαντινὲς πηγὲς τονίζουν τὴν παρουσία στὴν πόλη πολυάριθμων ἐμπόρων ἀπὸ τὴ Δύση καὶ τὴν Ἀνατολή, μαζὶ μὲ τοὺς ὁποίους πλούτιζαν καὶ οἱ ἐντόπιοι. Τὸ κράτος πλούτιζε ἐπίσης. Ὁ Βενιαμὶν τῆς Τουδέλας διαβεβαιώνει πὼς ἡ Κωνσταντινούπολη ἀπέφερε στὸν Μανουὴλ Α΄ Κομνηνὸ 20.000 χρυσὰ νομίσματα κάθε μέρα ὡς εἰσόδημα ἀπὸ ἐνοίκια μαγαζιῶν καὶ ἀπὸ δασμοὺς ἐπὶ τοῦ ἐμπορίου.
[…] Μιὰ ἄλλη ἀπόπειρα ἀπαλλαγῆς ἀπὸ τὴν ἐκμετάλλευση τῶν Ἰταλῶν παρουσιάζεται στὴν Αὐτοκρατορία τῆς Νίκαιας, ὅταν ὁ Ἰωάννης Βατάτζης, υἱοθετώντας προστατευτικὰ μέτρα γιὰ τὴν οἰκονομία, ἀπαγόρευσε στοὺς ὑπηκόους του νὰ ἀγοράζουν εἰσαγόμενα προϊόντα πολυτελείας· θὰ ἔπρεπε νὰ ἀρκοῦνται σὲ ὅσα ἡ Ῥωμαίων γῆ γεωργεῖ καὶ ὅσα αἱ Ῥωμαίων ἀσκοῦσι χεῖρες. Ἡ πολιτικὴ αὐτή, ποὺ ἀπέδωσε σημαντικὰ καὶ ποὺ θεωρεῖται πὼς συνέβαλε οὐσιαστικὰ στὴν εὐμάρεια ποὺ γνώρισε ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Νίκαιας, ἐγκαταλείφθηκε γρήγορα, καὶ δὴ μετὰ τὴν ἀνακατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης τὸ 1261.
Τὴν ἐποχὴ τῶν Παλαιολόγων, δύο μεγάλες οἰκονομικὲς δυνάμεις ἀπὸ τὴ Δύση ἔχουν ἐγκατασταθεῖ στὴν Κωνσταντινούπολη. Οἱ Γενοουάτες, χάρη στὴ συνθήκη τοῦ Νυμφαίου (1261), προσκλήθηκαν ἀπὸ τὸ Βυζχάντιο ὡς πιθανοὶ ἀντίπαλοι τῶν Βενετῶν καὶ ὕστερα ἀπὸ διαπραγματεύσεις ἐγκαταστάθηκαν στὸν Γαλατά, στὴν ἄλλη πλευρὰ τοῦ Κερατίου, ὅπου ἵδρυσαν δική τους ἀποικία, μὲ ἐπικεφαλῆς ἕναν podesta. Μὲ τὸν καιρὸ οἱ Γενουάτες, ποὺ δὲν πλήρωναν τίποτε στὸν βυζαντινὸ αὐτοκράτορα, ἀπέκτησαν σοβαρὸ ἔλεγχο σὲ ὅλο τὸ ἐμπόριο τῆς Μαύρης Θάλασσας. Ἐπίσης οἱ Βενετοί, παρὰ τὴν ἀρχική τους ἀντίθεση πρὸς τὸ Βυζάντιο, γρήγορα ὑπέγραψαν συνθήκη μὲ τὸν αὐτοκράττορα (1265), ἐξασφαλίζοντας καὶ πάλι τὴ συνοικία καὶ τὶς λιμενικές τους ἐγκαταστάσεις, καθὼς καὶ τὴν πλήρη φοροαπαλλαγή τους καὶ τὴν αὐτόνομη διοίκησή τους ἀπὸ τὸν δικό τους bailo. […]
Καὶ οἱ Βενετοὶ καὶ οἱ Γενουάτες χρεώνουν ἐλάχιστα (1-2%) γιὰ δασμοὺς καὶ γιὰ τὴ χρήση τῶν λιμενικῶν τους ἐγκαταστάσεων· συνεπῶς εἶναι σὲ θέση νὰ προσελκύουν σημαντικὸ μέρος τοῦ διεθνοῦς ἐμπορίου κὰι ἐξαναγκάζουν τὸν αὐτοκράτορα νὰ τοὺς ἀκολουθήσει στὴν πολιτικὴ αὐτὴ γιὰ νὰ ἐνισχύσει τὴν οἰκονομικὴ ζωὴ τῆς Κωνσταντινούπολης μὲ ἄλλους ἐμπόρους. Ἔτσι, βαθμηδὸν φτάνουν στὸ Βυζάντιο καὶ ἄλλοι Δυτικοευρωπαῖοιι, χρησιμοποιοῦν τὶς βυζαντινὲς λιμνενικὲς ἐγκαταστάσεις καὶ πληρώνουν στὸν αὐτοκράτορα μόνο 2-3% […]
Τὰ ἰταλικὰ λιμάνια στὴν ἴδια τὴν Κωνσταντινούπολη προσελκύουν τὴ μεγαλύτερη κίνηση. Ὁ Νικηφόρος Γρηγορᾶς μᾶς πληροφορεῖ πὼς στὰ μέσα τοῦ 14ου αἰώνα οἱ Γενουάτες εἰσέπρατταν ἀπὸ τὸ τελεωνεῖο τους στὸν Γαλατὰ 200.000 χρυσὰ νομίσματα, ἐνῶ τὰ τελωνεῖα τῆς Κωνσταντινούπολης εἰσέπρατταν μετὰ βίας 30.000. … Στὴ σύγκριση τοῦ Γρηγορὰ δὲν λαμβάνονται καθόλου ὑπόψη οἱ Βενετοί, ποὺ εἶχαν τὰ ἴδια προνόμια καὶ ἀνάλογο ὄγκο ἐργασιῶν μὲ τοὺς Γενουάτες.
Τὰ πράγματα εἶχαν φτάσει σὲ ἀκραία κατάσταση ὅταν ὁ αὐτοκράτορας Ἰωάννης Στ΄ Καντακουζηνός, ποὺ μόλις εἶχε ἐπικρατήσει στὴν Κωνσταντινούπολη ὕστερα ἀπὸ ἕναν καταστροφικὸ ἐμφύλιο πόλεμο, ἀποφάσισε πλέον νὰ πάρει μέτρα μὲ σκοπὸ νὰ ἐνισχύσει τοὺς βυζαντινοὺς ἐπιχειρηματίες. Ἐπέβαλε εἰδικὸ φόρο στὰ εἰσαγόμενα σιτηρά, καθὼς καὶ στὸ κρασί, δυὸ προϊόντα μεγάλης κατανάλωσης, τῶν ὁποίων τὸ ἐμπόριο πρὸς τὴν Κωνσταντινούπολη ἐλεγχόταν σημαντικὰ ἀπὸ τοὺς Γενουάτες. Καί, κυρίως, μείωσε τὸ βυζαντινὸ κομμέρκιο στὸ 2%, πιθανῶς τὸ 1349. Ἦταν ὅμως πιὰ ἀργὰ γιὰ νὰ ἀντιστραφεῖ τὸ ρεῦμα, δεδομένου μάλιστα ὅτι τὸ Βυζάντιο βγῆκε ἡττημένο ἀπὸ τὸν πόλεμο μὲ τοὺς Γενουάτες ποὺ ἀκολούθησε. Ἡ βυζαντινὴ οἰκονομία τῶν ἀνταλλαγῶν θὰ παραμείνει ὣς τὸ τέλος ἐξαρτημένη ἀπὸ τὴν ἰταλική, καὶ τὰ δημόσια ἔσοδα ἀπὸ αὐτὴν θὰ παραμείνουν ὣς τὸ τέλος ἐξαιρετικὰ περιορισμένα.
Ν. Οἰκονομίδης, Ὁ ρόλος τοῦ βυζαντινοῦ κράτους στὴν οἰκονομία, στό Ἀ. Ἐ. Λαΐου (ἐκδ.), Οἰκονομικὴ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα, τ. Γ΄, 242-249.
Ἀντίθετα ἀπὸ ὅ,τι οἱ ὁπαδοὶ τοῦ νεοελληνικοῦ φιλελευθερισμοῦ λένε, τὸ ἐλεύθερο ἀδασμολόγητο ἐμπόριο καὶ οἱ συναλλαγὲς δὲν βοηθᾶνε τοὺς πάντες, ἀλλὰ ἐν τέλει μόνο τὸν στρατιωτικὰ καὶ πολιτικὰ ἰσχυρότερο, ὁ ὁποῖος εἶναι σὲ θέση νὰ ἐπιβάλλει τοὺς ὅρους τοῦ ἐμπορίου. Ἂν γιὰ παράδειγμα οἱ Βυζαντινοὶ κέρδιζαν τὶς ναυμαχίες κατὰ τῶν Βενετῶν τὸν 11ο αἰ. καὶ τῶν Γενουατῶν τὸν 14ο αἰ., θὰ ἐπέβαλαν τὴν πολιτικὴ τῶν φθηνῶν δασμῶν στὰ βυζαντινὰ τελωνεῖα, πράγμα ποὺ θὰ εἶχε ὡς συνέπεια νὰ γέμιζαν τὰ βυζαντινὰ κρατικὰ ταμεῖα, κι ἔτσι τὰ εἰσοδήματά τους θὰ αὐξάνονταν, κι αὐτὸ μὲ τὴ σειρά του θὰ εἶχε θετικὲς συνέπειες γιὰ τὴν βυζαντινὴ πολεμικὴ μηχανὴ στὸν ἀγώνα της κατὰ Τούρκων καὶ ἄλλων. Ἕνα δεύτερο συμπέρασμα εἶναι ὅτι ἡ παρουσία τῶν ξένων ἔχει θετικὲς συνέπειες μόνο ὣς ἕνα σημεῖο. Καὶ γιὰ σχετικὰ λίγο διάστημα (ἕναν αἰώνα -μιλᾶμε γιὰ μιὰ Αὐτοκρατορία κι ὄχι μιὰ μικρή, πτωχευμένη καὶ γηρασμένη χώρα). Ἀπὸ αὐτὸ τὸ σημεῖο καὶ μετά, ἡ ἐγχώρια οἰκονομία δένεται χειροπόδαρα καὶ σέρνεται στὸν τάφο. Ἕνα τρίτο συμπέρασμα εἶναι ὅτι ἡ Κωνσταντινούπολη γιὰ αἰῶνες ἦταν ἀπαγορευμένη ζώνη γιὰ τὴ Δύση. Ἐπιτρεπόταν ὑπὸ αὐστηροὺς ὅρους τὸ ἐμπόριο, ἀλλὰ ποτὲ ἡ κατοχὴ ἐγκαταστάσεων (λιμανιῶν κ.λπ.). Δηλαδή, ἡ ἐγκατάσταση ξένων ὡς οἰκονομικῶν παραγόντων στὴ χώρα. Κανονικά, δὲν θὰ χρειαζόταν ἰδιαίτερη φιλοσοφία γιὰ τὰ αὐτὰ συμπεράσματα. Οὔτε κἂν γνώση τῆς βυζαντινῆς ἱστορίας.
Χρονογραφίες 
Reblogged στις manolisgvardis.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!