Ἱστορία καὶ θεολογία: «Γιὰ τὶς ἁμαρτίες μας»;

Μὲ ἀφορμὴ τὴ συζήτηση γιὰ τὸν Ἀμβρόσιο, ἂς συγκεφαλαιώσω κάποιες σκέψεις:

1. Ἡ Ἐκκλησία κατὰ τὴν Τουρκοκρατία δὲν ἔλεγε «δὲν πειράζει ποὺ βασανίζεστε, ἀρκεῖ ποὺ εἶστε μέλη τῆς Ἐκκλησίας» ἀλλὰ «βασανίζεστε λόγῳ τῶν ἁμαρτιῶν σας». Ἂν ἔλεγε τὸ πρῶτο («δὲν πειράζει», «δὲν ἔχει μεταφυσικὴ ἐξήγηση», «ὑποφέρετε ἐπειδὴ εἶστε Χριστιανοί»), θὰ εἶχαν γίνει ἀκόμη περισσότεροι Μουσουλμάνοι. Ἡ μόνη γνωστὴ στοὺς ραγιάδες ἐναλλακτικὴ ἐξήγηση τῆς ἰσλαμικῆς ἐπικράτησης ἦταν ἡ ἰσλαμική: «ὁ Ἀλλὰχ εἶναι ὁ μόνος πραγματικὸς θεός». Προφανῶς, «εἰ ἐμὲ ἐδίωξαν, καὶ ὑμᾶς διώξουσιν». Ἀλλὰ ἦταν ἡ παλαιοδιαθηκικὴ ἐξήγηση τῶν συμφορῶν καὶ εἰσβολῶν ποὺ χρησιμοποιήθηκε. Στὸ Βυζάντιο, δηλαδή, γιατὶ δὲν διώκονταν;

2. Ἡ αὐτομαστιγωτικὴ λογικὴ «γιὰ τὶς ἁμαρτίες μας» ἰσχύει ἀλλὰ ἔχει τὰ ὅριά της. Ὅ,τι καὶ νὰ ἔκαναν, ὅπως καὶ νὰ ζοῦσαν οἱ Ἕλληνες, ἁμαρτωλοὶ – ξεαμαρτωλοί, πάντα θὰ βρίσκονται σὲ ἕνα ἐπικίνδυνο πέρασμα, ἔχοντας ἀπέναντι τοὺς Πέρσες ἢ τοὺς Ἄραβες ἢ τοὺς Τούρκους. Οἱ Φράγκοι ἢ οἱ Ἄγγλοι ὅ,τι καὶ νὰ κάνουν πάντα θὰ βρίσκονται σὲ καλύτερη θέση, ἐξαιτίας τῆς γεωγραφικῆς τους θέσης. Ὅ,τι καὶ νὰ κάνουν οἱ Ἕλληνες, θὰ ὑποφέρουν περισσότερο. Αὐτὴ ἡ κατάσταση δὲν ὀφείλεται μόνο ἢ τόσο στὶς περίφημες «ἁμαρτίες» ἀλλὰ στὸ ὅτι ὁ ἑλλαδικὸς καὶ παλιότερα ὁ μικρασιατικὸς χῶρος εἶναι ἐκτεθειμένος σὲ εἰσβολεῖς καὶ κακοὺς γείτονες. Ἑπομένως, πρέπει νὰ καταλήξουμε: Ἡ ἐπιβίωση τῶν Ἑλλήνων ἔχει ἀντικειμενικά (ἐξωθεολογικά, μὴ ἐκκλησιαστικά) ὑψηλότερες ἀπαιτήσεις καὶ προϋποθέσεις (ἠθικές, κοινωνικές, ἀξιακές) ἀπὸ ὅ,τι αὐτὲς τῶν Γάλλων καὶ Ἄγγλων. Εἶναι δυσκολότερη. Ὄχι γιατὶ οἱ Ἕλληνες εἶναι (πιό) ἁμαρτωλοὶ ἢ Ὀρθόδοξοι (οἱ Ρῶσοι;), ἀλλὰ γιατὶ βρίσκονται σὲ μιὰ γεωγραφικὴ θέση πολὺ δύσκολη.

3. Ἐπειδὴ μιλᾶμε γιὰ συλλογικὴ θεϊκὴ προστασία κι ὄχι γιὰ θεϊκὴ προστασία ἑνὸς ἀτόμου, μόνο ἐὰν κάποιος κατανοήσει τὶς «ἁμαρτίες» μὲ εὐρύτερο (ὄχι ἀντιεκκλησιαστικὸ βέβαια) τρόπο, μπορεῖ νὰ συσχετίσει Ἱστορία καὶ θεολογία. Ὁ μέσος Ὀρθόδοξος ἐξοργίζεται βέβαια, καὶ καλὰ κάνει, μὲ ἀτομικὰ ἁμαρτήματα σεξουαλικῆς καὶ συνειδησιακῆς φύσης καὶ τὴ διάδοσή τους στὴν κοινωνία. Ἀλλὰ δὲν τοῦ πέρασε ποτὲ ἡ ἰδέα ὅτι ἡ Μικρὰ Ἀσία χάθηκε (ἀπώλεια ποὺ συνεπαγόταν τὴν Τουρκοκρατία καὶ στὰ Βαλκάνια) ἐπειδὴ οἱ ἐλεύθεροι ἀγρότες παραμελήθηκαν, καταπιέστηκαν καὶ ὑποδουλώθηκαν στοὺς Δυνατούς -κι ὄχι λόγῳ τοῦ τοτινοῦ βαθμοῦ ἐξάπλωσης τῆς ὁμοφυλοφιλίας (μικρότερου, φυσικά, ἀπὸ τὸν σημερινό) ἢ λόγῳ τῆς τυπικῆς θρησκευτικῆς ἀδιαφορίας. Μιὰ χαρὰ ἀσκητὲς καὶ ἐκκλησιαζόμενοι καὶ τυπικὰ Χριστιανοὶ ἦταν –σὲ σχέση πρὸς τοὺς Νεοέλληνες– οἱ μικρασιάτες Βυζαντινοί. Δὲν τοὺς ἔσωσε αὐτό. Ἀντίθετα, ὑποδουλώθηκαν καὶ ἐξισλαμίστηκαν ὅταν οἱ μικρασιάτες Δυνατοὶ καὶ οἱ αὐτοκράτορες ἀδιαφόρησαν γιὰ τὴν ἐφεδρεία τοῦ βυζαντινοῦ στρατοῦ, τοὺς ἐλεύθερους γεωργοὺς καὶ ἀκρίτες τῆς Μικρᾶς Ἀσίας.

4. Κρίνοντας ἀπὸ τὰ ἀπομεινάρια τοῦ παρελθόντος δὲν μπορεῖς νὰ πεῖς ὅτι οἱ Νεοέλληνες ἦταν ἀπαλλαγμένοι ἀπὸ παγανιστικὲς ἀντιλήψεις γιὰ τὸν Ἅδη, τὶς προλήψεις κάθε εἴδους κ.λπ. Καὶ κρίνοντας ἀπὸ σημερινὲς ἔρευνες, κάτι λιγότερο ἀπὸ τὸ 1/5 εἶναι σωστοί, τυπικά, Ὀρθόδοξοι. (Οἱ οὐσιαστικά σωστοὶ θὰ εἶναι ἀκόμη λιγότεροι.) Μὲ τέτοιο ποσοστό, τὰ περὶ «Πίστης τοῦ λαοῦ» καὶ παντοδύναμων ἄθεων ὡς φταιχτῶν δὲν ἀνταποκρίνονται στὴν πραγματικότητα.

5. Δὲν μποροῦν νὰ προσδιοριστοῦν ἀκριβῆ μαθηματικὰ στοιχεῖα ἐκ τῶν προτέρων. Ἦταν 10 δίκαιοι στὰ Σόδομα… πόσο σήμερα εἶναι τὸ ὅριο; ξέρει ὁ Ἀμβρόσιος; Ἢ μᾶς παιδεύει τζάμπα; Γιὰ τὸ λόγο αὐτόν, δὲν μποροῦμε εὔκολα νὰ βγαίνουμε καὶ νὰ λέμε αὐτὸ συνέβη «γιὰ τὶς ἁμαρτίες μας». Γιατὶ νὰ μὴν συνέβη ἐπειδὴ ἕνας ἀπατεώνας ἔκαψε τὴν ἔκταση ἢ ἐπειδὴ δὲν ὑπῆρξε σχέδιο κ.λπ. κ.λπ.; Κι ἐπειδὴ ἀπὸ ἐκκλησιαστικὴ ρητορικὴ τὰ πᾶμε καλά (εἴμαστε Ἕλληνες, γάρ), νὰ ὑποθέσω ὅτι ὅταν συμβεῖ κάτι ἀκόμη πιὸ φρικτὸ καὶ δυσβάστακτο, μερικοὶ θὰ ποῦν «ὑπάρχουν καὶ χειρότερα ποὺ ἀπετράπησαν». Μπορεῖ, ἀλλὰ μπορεῖ καὶ νὰ μὴν ἰσχύει κάτι τέτοιο. Ἂς ἀφήσουμε ἥσυχη τὴ θεοδικία, δὲν διαθέτουμε τὰ ἀπαραίτητα δεδομένα γιὰ νὰ ἐφαρμόσουμε σὲ μιὰ εἰδικὴ περίπτωση τὰ γενικὰ θεολογικὰ αἴτια. Ἐδῶ, ὁλόκληρος Ἰὼβ βασανίστηκε χωρὶς κάποιο λόγο, ἁπλῶς γιατὶ προκάλεσε τὸν Θεὸ ὁ διάβολος.